روشی زیبا از امام عارفان برای آموزش عقاید

همانگونه که بهترین روش تربیت، تربیت عملی است؛ در آموزش عقاید و رشد فکری نیز این روش مۆثرتر به نظر می رسد. این روش را در سیره امام علی بن حسین علیهماالسلام  

 می توان یافت.

 
آموزش  عملی صفات الهی

در نمونه ای که در ذیل می آید نحوه یاد دادن صفات الهی از جمله علم خدا به گناهان، حلم خدا، عفو و احسان و پذیرش توبه از سوی خداوند به بردگان توسط حضرت نمایان است.

الف. علم خدا به گناهان: [در ماه مبارک رمضان] امام‏ سجاد علیه السلام هیچ‏گاه غلام و کنیزى که مرتکب گناهى شده بودند مجازات نمی‏فرمود و تنها تاریخ آن روزى را که مرتکب خطایى شده بودند یادداشت می‏کرد و آخر ماه رمضان که می‏شد همه آنها را جمع می‏کرد و یادداشتهایى را که خطاهاى آنها را ثبت کرده بود نشان میداد و می‏فرمود: همگى با صداى بلند بگویید:

«اى على بن حسین: پروردگار تو تمام اعمال تو را بر شمرده است همان طورى که تو اعمال ما را ثبت کرده ‏اى و نزد پروردگار نوشته ‏اى است که حق را بیان مى ‏کند و هیچ گناه صغیره و کبیره را فروگذار نمى‏ کند مگر این که تمام اعمال تو را می ‏شمارد، و هر کارى که کرده باشى، در پیش‏ روى خود، حاضر می‏بینى(1)، همچنان که ما هر عملى را که انجام داده‏ ایم در نزد تو حاضر می ‏بینیم، پس بر ما ببخش و از ما درگذر چنان که از خداوند توانا امیدوارى که بگذرد و همان طورى که دوست دارى خداى توانا از تو بگذرد تو از ما بگذر خواهى دید که خداوند بخشاینده است و نسبت به تو مهربان بوده و تو را می ‏آمرزد و پروردگارت نسبت به هیچ کس ستم روا نمی‏دارد ... همچنان که نزد تو نوشته‏ اى است که حق و حقیقت را به ما بازگو می ‏کند هیچ یک از اعمال خرد و کلان ما را فروگذار نکرده مگر آن که بر شمرده است پس اى على بن حسین! به خاطر آور آن موقعى را که در برابر پروردگار داور دادگر خود با خوارى ایستاده‏ اى و او به مقدار خردلى به کسى ستم نمی‏کند و آن مقدار ناچیز را نیز در روز قیامت می ‏آورند و خدا را بس که حسابرس و گواه بر اعمال بندگان است.

بهترین راه برای فهماندن توبه پذیری خداوند این است که انسان خود عملا از خطای دیگران درگذرد. این روش در سیره امام چهارم نمودار است

بنابراین از ما درگذر و ما را ببخش تا خداى توانا از تو درگذرد و تو را ببخشد، زیرا که او می ‏فرماید: « وَ لْیَعْفُوا وَ لْیَصْفَحُوا أَ لا تُحِبُّونَ أَنْ یَغْفِرَاللَّهُ لَکُمْ.(2) از بدیها درگذرند و آنها را ببخشند، آیا دوست نمی ‏دارید که خدا هم از شما بگذرد؟»(3)

حضرت با چنین برخوردی، این نکته را به آنان متذکر می شدند که اولا خداوند به تمامی اعمال انسانها آگاه است و ثانیا با وجود علمش چون حلیم است بلافاصله عذاب نمی کند.
امام سجاد

ب. توجه دادن به عفو و بخشش خدا: در ادامه همین داستان آمده است که : «همواره، این قبیل کلمات را تلقین به ایشان می کرد، کلماتى که بر میزان توجه خاص آن حضرت و ارتباط خاصّش به خداى متعال دلالت می ‏کرد، و آنگاه شروع می کرد به گریه و از خوف و خشیت بارى تعالى اشک می ‏ریخت و می ‏گفت: «پروردگارا! تو به ما امر فرمودى تا از کسانى که به ما ستم کرده ‏اند درگذریم و ما نیز از ستمگرانمان گذشتیم، همچنان که به ما امر کردى، خود نیز از ما درگذر زیرا که تو سزاوارتر به گذشت و بخشش از ما و از همه کسانى که امر فرمودى هستى. خدایا به ما دستور دادى تا هیچ سائلى را از در خانه‏ مان محروم بر نگردانیم و اینک ما درخواست کننده و مستمندانیم که در خانه تو آمده ‏ایم و از تو درخواست احسان و بخشش داریم، خداوندا با عنایت خود بر ما منّت بگذار و ناامیدمان مفرما! زیرا که تو از ما و از هر کسى که امر به احسان فرموده ‏اى به بخشش و احسان سزاوارترى.(4)

ج. توجه دادن به احسان بیکران الهی: «خداوندا! من احسان کردم، پس تو هم احسان کن، خدایا هر وقت از جمله درخواست‏ کنندگان بودم از بزرگوارى تو برخوردار شده‏ ام، پس هم اکنون نیز، اى خداى بخشنده مرا در زمره کسانى قرار ده که از نعمتها و احسانت برخوردارند.»

آنگاه صورت مبارکش را به سمت آنان بر می ‏گرداند، در حالى که قطرات اشک از دیدگانش جارى بود، می ‏فرمود: «من شما را بخشیدم، آیا شما هم از من گذشتید؟ و از این که بد سرپرستى کردم، مرا بخشیدید؟ زیرا که من سرپرست بد و خوار و پست و ستمگر، اما مملوک پادشاهى بزرگوار، بخشنده، دادگستر، نیکوکار و بخشاینده هستم ...»

حضرت با چنین برخوردی، این نکته را به آنان متذکر می شدند که اولا خداوند به تمامی اعمال انسانها آگاه است و ثانیا با وجود علمش چون حلیم است بلافاصله عذاب نمی کند

د. آموزش توّاب بودن خداوند: بهترین راه برای فهماندن توبه پذیری خداوند این است که انسان خود عملا از خطای دیگران درگذرد. این روش در سیره امام چهارم در این داستان نمودار است.

راوی در ادامه می گوید: غلامان با شنیدن این قبیل سخنان از امام سجّاد، عرض می ‏کردند: «اى مولا و اى سرور! ما از تو گذشتیم ...»

می‏فرمود: بگویید: «پروردگارا از على بن حسین بگذر چنان که ما از او گذشتیم و او را از آتش دوزخ آزاد کن، همان طورى که او ما را از قید بردگى آزاد کرد.»

غلامان نیز این جملات را می ‏گفتند، و پس از گفتن ایشان، می‏گفت:

خداوندا اجابت کن اى پروردگار عالمیان!- و رو به ایشان می‏کرد و می‏فرمود:- بروید که من از شما گذشتم و شما را به امید عفو پروردگار و آزادى از آتش جهنم، آزاد کردم. وقتى که روز عید فطر فرا می ‏رسید، جایزه ارزشمندى به غلامان می‏داد به قدرى که بتوانند زندگى کنند و از مال مردم بی ‏نیاز شوند. (5)

 
آموزش عملی علم امام

ابا حمزه ثمالى گفت خدمت حضرت زین العابدین بودم، در خانه‏ اش درختى بود، گنجشکها روى آن قرار داشتند ناگهان پرواز نموده صدائى کردند، فرمود: ابا حمزه میدانى چه گفتند، عرض کردم نه، فرمود: تقدیس پروردگار نمودند و درخواست روزى امروز خود را کردند. و سپس فرمود: یا ابا حمزه خدا ما را به زبان پرندگان آشنا کرده و از هر چیز به ما عنایت نموده.(6)

 

---

پی نوشت:

1. به آیه شریفه: یَوْمَ تَجِدُ کُلُّ نَفْسٍ ما عَمِلَتْ مِنْ خَیْرٍ مُحْضَراً ... اشاره دارد. (آل عمران/ 30).

2. نور/ 22.

3. تحلیلى از زندگانى امام سجاد علیه السلام، نویسنده: باقر شریف قرشى / مترجم محمدرضا عطائى‏،ج‏1، ص321 و322،ناشر: آستان قدس رضوى‏،سال چاپ: 1372 ش‏

4. همان ،ج‏1،ص:323

5. همان ،ج‏1،ص:324

6. زندگانى امام سجاد و امام محمد باقر علیهما السلام ، ترجمه بحار الأنوار، مترجم موسى خسروى‏،ص 19، 

ناشر: اسلامیه تهران‏، چاپ: دوم‏

       سید روح الله علوی

بخش تاریخ و سیره معصومین تبیان