الهم عجل لولیک الفرج
مذهبی سرگرمی آموزشیالهم عجل لولیک الفرج
مذهبی سرگرمی آموزشی"گسترش شیعه و نهضت علمی" در دوران بنی امیه و بنی عباس
"گسترش شیعه و نهضت علمی" در دوران بنی امیه و بنی عباس
براساس روایات 25 شوال سال 148 هجری قمری مصادف با سالگرد شهادت حضرت امام جعفر صادق(ع) رییس "مذهب جعفری" است.
ششمین
پیشوای شیعیان ، در چنین روزی به دست منصور دوانیقی خلیفه عباسی مسموم و
در مدینه به شهادت رسیدند و ایشان را در قبرستان بقیع در کنار پدر ، جدّ و
امام حسن مجتبی(ع) دفن کردند.
آن امام به هنگام شهادت شصت و پنج سال داشت و مدت سی و چهار سال از امامت حضرتش می گذشت.
امام
جعفر صادق (ع) از کشمکش میان بنی امیه و بنی عباس استفاده کامل کرد و
اسلام و فقه آن را از دیدگاه ائمه اهل بیت(ع) معرفی کرد و با تربیت شاگردان
بسیار و برجسته، حیات تازه ای به اسلام و مسلمین بخشید و فرهنگ ناب تشیّع
را که از متن اسلام محمدی و علوی نشأت گرفته بود به جهانیان عرضه کردند.
امام
صادق(ع) به عنوان رییس مذهب جعفری حوزه علمیه اسلامی در سطح عمیق و وسیع
تشکیل داد و علوم اسلامی را تدریس کرد. در این حوزه، چهار هزار نفر به
فراگیری علوم آل محمد(ص) پرداختند و حضرت در آن زمان، اسلام اصیل را از زیر
حجاب تیره و تار اسلام بنی امیه و بنی عباس آشکار کرد.
* میلاد پیشوای ششم شیعیان ؛ 17 ربیع الاول 83 هجری
حضرت
امام جعفر صادق علیه السلام رئیس مذهب جعفرى ( شیعه ) در روز
17ربیع الاول سال 83 هجرى چشم به جهان گشود. پدرش امام محمد باقر (
ع ) و مادرش "ام فروه" دختر قاسم بن محمد بن ابى بکر است .
کنیه
آن حضرت "ابو عبدالله" و لقبش "صادق" است . حضرت صادق تا سن 12
سالگى معاصر جد گرامیش حضرت سجاد بود و مسلما تربیت اولیه او تحت نظر
آن بزرگوار صورت گرفته و امام ( ع ) از خرمن دانش جدش خوشه‌چینى
کرده است.
پس
از رحلت امام چهارم مدت 19 سال نیز در خدمت پدر بزرگوارش امام
محمد باقر ( ع ) زندگى کرد و با این ترتیب 31 سال از دوران عمر خود
را در خدمت جد و پدر بزرگوار خود که هر یک از آنان در زمان خویش حجت
خدا بودند ، و از مبدأ فیض کسب نور می کردند گذرانید.
صرف
نظر از جنبه الهى و افاضات رحمانى که هر امامى آن را دار است ،
بهره‌مندى از محضر پدر و جد بزرگوارش موجب شد که آن حضرت با استعداد
ذاتى و شم علمى و ذکاوت بسیار ، به حد کمال علم و ادب رسید و در
عصر خود سرآمد علم و دانش شد.
پس از
درگذشت پدر بزرگوارش 34 سال نیز دوره امامت او بود که در این مدت
"مکتب جعفرى" را پایه‌ریزى فرمود و موجب بازسازى و زنده نگهداشتن
شریعت محمدى (ص) شد.
* دوران تاریک بنی امیه و بنی عباس
زندگى
پر بار امام جعفر صادق ( ع ) مصادف بود با خلافت پنج نفر از بنى
امیه ( هشام بن عبدالملک - ولید بن یزید - یزید بن ولید - ابراهیم
بن ولید - مروان حمار ) که هر یک به نحوى موجب تألم و تأثر و
کدورت روح بلند امام معصوم ( ع ) را فراهم مى‌کرده‌اند ، و دو نفر از
خلفاى عباسى ( سفاح و منصور ) نیز در زمان امام ( ع ) مسند خلافت
را تصاحب کردند و نشان دادند که در بیداد و ستم بر امویان پیشى
گرفته‌اند ، چنانکه امام صادق ( ع ) در 10 سال آخر عمر شریفش در
ناامنى و ناراحتى بیشترى بسر مى‌برد .
* عصر امام صادق (ع)
عصر
امام صادق ( ع ) یکى از طوفانى‌ترین ادوار تاریخ اسلام است که از
یک سو اغتشاش ها و انقلاب هاى پیاپى گروههاى مختلف ، بویژه از طرف
خون خواهان امام حسین ( ع ) رخ مى‌داد ، که انقلاب "ابو سلمه" در
کوفه و "ابو مسلم" در خراسان و ایران از مهمترین آنها بوده است .
و
همین انقلاب سرانجام حکومت شوم بنى امیه را برانداخت و مردم را
از یوغ ستم و بیدادشان رها ساخت . لیکن سرانجام بنى عباس با
تردستى و توطئه ، بناحق از انقلاب بهره گرفته و حکومت و خلافت را
تصاحب کردند . دوره انتقال حکومت هزار ماهه بنى امیه به بنى عباس
طوفانى‌ترین و پر هرج و مرج ترین دورانى بود که زندگى امام صادق (
ع ) را فراگرفته بود .
و از دیگر سو عصر آن
حضرت ، عصر برخورد مکتب ها و ایدئولوژی ها و عصر تضاد افکار فلسفى و
کلامى مختلف بود ، که از برخورد ملتهاى اسلام با مردم کشورهاى فتح
شده و نیز روابط مراکز اسلامى با دنیاى خارج ، به وجود آمده و در
مسلمانان نیز شور و هیجانى براى فهمیدن و پژوهش پدید آورده بود .
عصرى
که کوچکترین کم کارى یا غفلت و تحرک پاسدار راستین اسلام ، یعنى
امام ( ع ) ، موجب نابودى دین و پوسیدگى تعلیمات حیات‌بخش اسلام ،
هم از درون و هم از بیرون مى‌شد .
اینجا
بود که امام ( ع ) دشوارى فراوان در پیش و مسؤولیت عظیم بر دوش
داشت . پیشواى ششم در گیر و دار چنین بحرانى مى‌بایست از یک سو به
فکر نجات افکار توده مسلمان از الحاد و بى‌دینى و کفر و نیز مانع
انحراف اصول و معارف اسلامى از مسیر راستین باشد ، و از توجیهات غلط و
وارونه دستورات دین به وسیله خلفاى وقت جلوگیرى کند .
علاوه
بر این ، با نقشه‌اى دقیق و ماهرانه ، شیعه را از اضمحلال و نابودى
برهاند ، شیعه‌اى که در خفقان و شکنجه حکومت پیشین ، آخرین رمقها
را مى‌گذراند ، و آخرین نفرات خویش را قربانى مى‌داد ، و رجال و
مردان با ارزش شیعه یا مخفى بودند ، و یا در کر و فر و زرق و برق
حکومت غاصب ستمگر ذوب شده بودند ، و جرأت ابراز شخصیت نداشتند ،
حکومت
جدید هم در کشتار و بى‌عدالتى دست کمى از آنها نداشت و وضع به حدى
خفقان‌آور و ناگوار و خطرناک بود که همگى یاران امام ( ع ) را در
معرض خطر مرگ قرار مى‌داد ، چنانکه زبده‌هایشان جزو لیست سیاه مرگ
بودند .
"جابر جعفى" یکى از یاران ویژه
امام است که از طرف آن حضرت براى انجام دادن امرى به سوى کوفه
مى‌رفت . در بین راه قاصد تیز پاى امام به او رسید و گفت : امام (
ع ) مى‌گوید : خودت را به دیوانگى بزن ، همین دستور او را از مرگ
نجات داد و حاکم کوفه که فرمان محرمانه ترور را از طرف خلیفه داشت
از قتلش به خاطر دیوانگى منصرف شد .
جابر
جعفى که از اصحاب سر امام باقر ( ع ) نیز مى‌باشد مى‌گوید : امام
باقر ( ع ) هفتاد هزار بیت حدیث به من آموخت که به کسى نگفتم و
نخواهم گفت ...
او روزى به حضرت عرض کرد
مطالبى از اسرار به من گفته‌اى که سینه‌ام تاب تحمل آن را ندارد و
محرمى ندارم تا به او بگویم و نزدیک است دیوانه شوم .
امام
فرمود : به کوه و صحرا برو و چاهى بکن و سر در دهانه چاه بگذار و در
خلوت چاه بگو : حدثنى محمد بن على بکذا وکذا ... ، ( یعنى امام
باقر ( ع ) به من فلان مطلب را گفت ، یا روایت کرد ) .
آرى
، شیعه مى‌رفت که نابود شود ، یعنى اسلام راستین به رنگ خلفا
درآید ، و به صورت اسلام بنى امیه‌اى یا بنى عباسى خودنمایى کند .
در
چنین شرایط دشوارى ، امام دامن همت به کمر زد و به احیا و بازسازى
معارف اسلامى پرداخت و مکتب علمى عظیمى به وجود آورد که محصول و
بازده آن ، چهار هزار شاگرد متخصص ( همانند هشام ، محمد بن مسلم و
... ) در رشته‌هاى گوناگون علوم بودند ، و اینان در سراسر کشور پهناور
اسلامى آن روز پخش شدند .
هر یک از اینان
از طرفى خود ، بازگوکننده منطق امام که همان منطق اسلام است و
پاسدار میراث دینى و علمى و نگهدارنده تشیع راستین بودند ، و از طرف
دیگر مدافع و مانع نفوذ افکار ضد اسلامى و ویرانگر در میان مسلمانان
نیز بودند .
تأسیس چنین مکتب فکرى و این
سان نوسازى و احیاگرى تعلیمات اسلامى ، سبب شد که امام صادق ( ع )
به عنوان رئیس مذهب جعفرى ( تشیع ) مشهور شد.
طولى
نکشید که بنى عباس پس از تحکیم پایه‌هاى حکومت و نفوذ خود ، همان
شیوه ستم و فشار بنى امیه را پیش گرفتند و حتى از آنان هم گوى
سبقت را ربودند.
امام صادق ( ع ) که
همواره مبارزى نستوه و خستگى‌ناپذیر و انقلابیى بنیادى در میدان فکر و
عمل بوده ، کارى که امام حسین ( ع ) به صورت قیام خونین انجام
داد ، وى قیام خود را در لباس تدریس و تأسیس مکتب و انسان سازى
انجام داد و جهادى راستین کرد .
* جنبش علمى
اختلافات
سیاسى بین امویان و عباسیان و تقسیم شدن اسلام به فرقه‌هاى
مختلف و ظهور عقاید مادى و نفوذ فلسفه یونان در کشورهاى اسلامى ،
موجب پیدایش یک نهضت علمى شد. نهضتى که پایه‌هاى آن بر حقایق
مسلم استوار بود.
چنین نهضتى لازم بود ، تا
هم حقایق دینى را از میان خرافات و موهومات و احادیث جعلى بیرون
کشد و هم در برابر زندیقها و مادیها با نیروى منطق و قدرت استدلال
مقاومت کند و آراى سست آنها را محکوم سازد . گفتگوهاى علمى و
مناظ‌رات آن حضرت با افراد دهرى و مادى مانند "ابن ابى العوجاء" و
"ابو شاکر دیصانى" و حتى "ابن مقفع" معروف است .
به
وجود آمدن چنین نهضت علمى در محیط آشفته و تاریک آن عصر ، کار هر
کسى نبود ، فقط کسى شایسته این مقام بزرگ بود که مأموریت الهى
داشته باشد و از جانب خداوند پشتیبانى شود ، تا بتواند به نیروى
الهام و پاکى نفس و تقوا وجود خود را به مبدأ غیب ارتباط دهد ، حقایق
علمى را از دریاى بیکران علم الهى به دست آورد ، و در دسترس
استفاده گوهرشناسان حقیقت قرار دهد .
تنها
وجود گرامى حضرت صادق ( ع ) مى‌توانست چنین مقامى داشته باشد ،
تنها امام صادق ( ع ) بود که با کناره‌گیرى از سیاست و جنجالهاى
سیاسى از آغاز امامت در نشر معارف اسلام و گسترش قوانین و احادیث
راستین دین مبین و تبلیغ احکام و تعلیم و تربیت مسلمانان کمر همت
بر میان بست .
زمان امام صادق ( ع ) در
حقیقت عصر طلایى دانش و ترویج احکام و تربیت شاگردانى بود که هر
یک مشعل نورانى علم را به گوشه و کنار بردند و در "خودشناسى" و
"خداشناسى" مانند استاد بزرگ و امام بزرگوار خود در هدایت مردم
کوشیدند .
در همین دوران درخشان ، در برابر
فلسفه یونان ، کلام و حکمت اسلامى رشد کرد و فلاسفه و حکماى بزرگى
در اسلام پرورش یافتند . همزمان با نهضت علمى و پیشرفت دانش بوسیله
حضرت صادق ( ع ) در مدینه ، منصور خلیفه عباسى که از راه کینه و
حسد ، به فکر ایجاد مکتب دیگرى افتاد که هم بتواند در برابر مکتب
جعفرى استقلال علمى داشته باشد و هم مردم را سرگرم نماید و از
خوشه‌چینى از محضر امام ( ع ) بازدارد .
بدین جهت منصور مدرسه‌اى در محله "کرخ" بغداد تأسیس کرد.
منصور
در این مدرسه از وجود ابو حنیفه در مسائل فقهى استفاده کرد و کتب
علمى و فلسفى را هم دستور داد از هند و یونان آوردند و ترجمه کردند، و
نیز مالک را که رئیس فرقه مالکى است ، بر مسند فقه نشاند ، ولى
این مکتب ها نتوانستند وظیفه ارشاد خود را چنانکه باید انجام دهند .
امام
صادق ( ع ) مسائل فقهى و علمى و کلامى را که پراکنده بود ، به
صورت منظم درآورد ، و در هر رشته از علوم و فنون شاگردان زیادى
تربیت فرمود که باعث گسترش معارف اسلامى در جهان گردید .
دانش‌گسترى امام ( ع ) در رشته‌هاى مختلف فقه ، فلسفه و کلام ،
علوم طبیعى و ... آغاز شد . فقه جعفرى همان فقه محمدى یا دستورهاى
دینى است که از سوى خدا به پیغمبر بزرگوارش از طریق قرآن و وحى
رسیده است.
بر خلاف سایر فرقه‌ها که بر مبناى عقیده و رأى و نظر خود مطالبى را کم یا
زیاد
مى‌کردند ، فقه جعفرى توضیح و بیان همان اصول و فروعى بود که در
مکتب اسلام از آغاز مطرح بوده است . ابو حنیفه رئیس فرقه حنفى
درباره امام صادق ( ع ) گفت : من فقیه‌تر از جعفرالصادق کسى را
ندیده‌ام و نمى‌شناسم.
فتواى بزرگترین فقیه
جهان تسنن شیخ محمد شلتوت رئیس دانشگاه الازهر مصر که با کمال
صراحت عمل به فقه جعفرى را مانند مذاهب دیگر اهل سنت جایز دانست
در روزگار ما خود اعترافى است بر استوارى فقه جعفرى و حتى برترى
آن بر مذاهب دیگر . و اینها نتیجه کار و عمل آن روز امام صادق ( ع )
است.
در رشته فلسفه و حکمت حضرت صادق ( ع
) همیشه با اصحاب و حتى کسانى که از دین و اعتقاد به خدا دور بودند
مناظره هایی داشته است.
نمونه‌اى از بیانات
امام ( ع ) که در اثبات وجود خداوند حکیم است ، به یکى از شاگردان
واصحاب خود به نام "مفضل بن عمر" فرمود که در کتابى به نام
"توحید مفضل" هم اکنون در دست است. مناظره های امام صادق ( ع ) با
طبیب هندى که موضوع کتاب "اهلیلجه" است نیز نکات حکمت‌آموز بسیارى
دارد که گوشه‌اى از دریاى بیکران علم امام صادق ( ع ) است.
* تربیت شاگردان بزرگ در محضر امام (ع)
براى شناسایى استاد معمولا دو راه داریم ، یکى شناختن آثار و کلمات او ، دوم شناختن شاگردان و تربیت‌شدگان مکتبش .
کلمات
و آثار و احادیث زیادى از حضرت صادق ( ع ) نقل شده است که ما
حتى قطره‌اى از دریا را نمى‌توانیم به دست دهیم مگر "نمى از یمى".
اما
شاگردان آن حضرت هم بیش از چهار هزار بوده‌اند ، یکى از آنها "جابر
بن حیان" است. جابر از مردم خراسان بود . پدرش در طوس به داروفروشى
مشغول بود که به وسیله طرفداران بنى امیه به قتل رسید. جابر بن
حیان پس از قتل پدرش به مدینه آمد.
ابتدا در نزد امام محمد باقر ( ع ) و سپس در نزد امام صادق ( ع ) شاگردى کرد.
جابر یکى از افراد عجیب روزگار و از نوابغ بزرگ جهان اسلام است .
در
تمام علوم و فنون مخصوصا در علم شیمى تألیفات زیادى دارد ، و در
رساله‌هاى خود همه جا نقل مى‌کند که ( جعفر بن محمد ) به من چنین
گفت یا تعلیم داد یا حدیث کرد . از اکتشافات او اسید ازتیک ( تیزآب )
و تیزاب سلطانى و الکل است .
وى چند فلز و
شبه فلز را در زمان خود کشف کرد . در دوران "رنسانس اروپا" در حدود
30 رساله از جابر به زبان آلمانى چاپ و ترجمه شده که در
کتابخانه‌هاى برلین و پاریس ضبط است .
*خلق و خوى حضرت صادق ( ع )
حضرت
صادق ( ع ) مانند پدران بزرگوار خود در کلیه صفات نیکو و سجایاى
اخلاقى سرآمد روزگار بود. حضرت صادق ( ع ) داراى قلبى روشن به نور
الهى و در احسان و انفاق به نیازمندان مانند اجداد خود بود. داراى
حکمت و علم وسیع و نفوذ کلام و قدرت بیان بود.
با کمال
تواضع و در عین حال با نهایت مناعت طبع کارهاى خود را شخصا انجام
مى‌داد ، و در برابر آفتاب سوزان حجاز بیل به دست گرفته ، در مزرعه
خود کشاورزى مى‌کرد و مى‌فرمود : اگر در این حال پروردگار خود را
ملاقات کنم خوشوقت خواهم بود ، زیرا به کد یمین و عرق جبین آذوقه و
معیشت خود و خانواده‌ام را تأمین مى کنم.
ابن
خلکان مى‌نویسد : امام صادق ( ع ) یکى از ائمه دوازده‌گانه مذهب
امامیه و از سادات اهل بیت رسالت است . از این جهت به وى صادق
مى‌گفتند که هر چه مى‌گفت راست و درست بود و فضیلت او مشهورتر از آن
است که گفته شود . مالک مى‌گوید : با حضرت صادق ( ع ) سفرى به
حج رفتم ، چون شترش به محل احرام رسید ، امام صادق ( ع ) حالش
تغییر کرد ، نزدیک بود از مرکب بیفتد و هر چه مى‌خواست لبیک بگوید ،
صدا در گلویش گیر مى‌کرد . به او گفتم : اى پسر پیغمبر ، ناچار باید
بگویى لبیک ، در جوابم فرمود : چگونه جسارت کنم و بگویم لبیک ،
مى‌ترسم خداوند در جوابم بگوید : لا لبیک ولا سعدیک.
* شهادت امام جعفر صادق (ع)
حضرت
صادق ( ع ) بر اثر توطئه‌هاى منصور عباسى در سال 148 هجرى قمری با
انگور زهرآلود مسموم و در قبرستان بقیع در مدینه مدفون شدند. عمر شریف
ایشان در این هنگام 65 سال بود. از جهت اینکه عمر بیشترى نصیب
ایشان شده است به "شیخ الائمه" موسوم است. حضرت امام صادق ( ع )
هفت پسر و سه دختر داشت .
پس از حضرت
صادق ( ع ) مقام امامت بنا به امر خدا به امام موسى کاظ‌م ( ع )
منتقل گردید. دیگر از فرزندان آن حضرت اسمعیل است که بزرگترین
فرزند امام بودند و پیش از وفات حضرت صادق ( ع ) از دنیا رفت. طایفه
اسماعیلیه به امامت وى قائلند.
در فرازی از
وصیت نامه سیاسی الهی امام خمینی (ره) بنیانگذار انقلاب اسلامی ایران آمده
است : ما مفتخریم که مذهب ما «جعفری» است که فقه ما که دریای بی‌پایان است،
یکی از آثار اوست.و ما مفتخریم که به همه ائمه معصومین ـ علیهم صلوات الله
و متعهد به پیروی آنانیم. ما مفتخریم که ائمه معصومین ما صلوات الله و
سلامه علیهم در راه تعالی دین اسلام و در راه پیاده کردن قرآن کریم که
تشکیل حکومت عدل یکی از ابعاد آن است، درحبس و تبعید به سر برده و عاقبت
در راه براندازی حکومت های جائرانه و طاغوتیان زمان خود شهید شدند.
وما
امروز مفتخریم که می‌خواهیم مقاصد قرآن و سنت را پیاده کنیم و اقشار
مختلفه ملت ما در این راه بزرگِ سرنوشت‌ساز سر از پا نشناخته، جان و مال و
عزیزان خود را نثار راه خدا می‌کنند.